Εφηβική παραβατικότητα

Ο όρος «εφηβική παραβατικότητα» περιγράφει τη συμπεριφορά που αποκλίνει από τους τυπικούς και άτυπους κανόνες. Αυτό σημαίνει ότι η εφηβική παραβατική συμπεριφορά μπορεί να μην θεωρείται κοινωνικά αποδεκτή, αλλά δεν συνιστά απαραίτητα παράβαση νομικού κανόνα. Οι παραβατικές συμπεριφορές εμφανίζονται στο σπίτι, στο σχολείο και στην τοπική κοινότητα (π.χ. μέρη συνάντησης των εφήβων, εξωσχολικές δραστηριότητες) και διαφέρουν ως προς τη συχνότητα και σοβαρότητα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι κλοπές, η χρήση παράνομων ουσιών και αλκοόλ, η άσκηση βίας, οι βανδαλισμοί, η συμμετοχή σε συμμορίες, οι παραβάσεις του Κ.Ο.Κ., το σκασιαρχείο, η φυγή από το σπίτι και ο σχολικός εκφοβισμός.

Για την ολοκληρωμένη κατανόηση του φαινομένου χρειάζεται να ληφθούν υπόψη πολλοί αλληλοεμπλεκόμενοι παράγοντες. Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εφηβικής παραβατικότητας διαδραματίζει το οικογενειακό πλαίσιο. Η δομή και οργάνωση της οικογένειας, η δυσαρμονική συμβίωση των γονέων και η ακατάλληλη διαπαιδαγώγηση, όπως η επιβολή αυστηρών τιμωριών και σωματικών ποινών, η απουσία ορίων, η υπερπροστασία και η αλλοπρόσαλλη μεταχείριση των παιδιών, μπορεί να λειτουργήσουν ως εκλυτικοί παράγοντες. Εξίσου σημαντικοί είναι και οι εξωτερικοί παράγοντες που διαμορφώνουν το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο και τη λειτουργία της οικογένειας (π.χ. απουσία των γονέων από το σπίτι λόγω εργασίας, ανεργία) και μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά το περιβάλλον που μεγαλώνει ο έφηβος.

Ταυτόχρονα, η εντεινόμενη αβεβαιότητα του μέλλοντος και τα κοινωνικά αδιέξοδα, που αποτυπώνονται στο απαιτητικό σχολικό πρόγραμμα, στην ελαχιστοποίηση του προσωπικού χρόνου του μαθητή και στην αντικατάσταση των άμεσων ανθρώπινων σχέσεων με την τεχνολογία μπορεί να ωθήσουν τον έφηβο στην παραβατικότητα. Παράλληλα, σημαντικό ρόλο φαίνεται ότι διαδραματίζει και η επιρροή των συνομηλίκων. Η ανάγκη του εφήβου για διαφοροποίηση από τις οικογενειακές αξίες και η επιθυμία για ένταξη στην ομάδα των συνομηλίκων στην προσπάθεια για διαμόρφωση της προσωπικότητας του μπορεί να οδηγήσουν στην άκριτη συμμετοχή σε παραβατικές πράξεις. Καθώς ο έφηβος υφίσταται την επίδραση των παραπάνω παραγόντων, μπορεί να αναπτύξει παραβατική συμπεριφορά, ώστε να αντισταθμίσει τα αισθήματα ανασφάλειας, να αισθανθεί δυνατός, να κερδίσει την αποδοχή από τους συνομηλίκους του, αλλά και να εκφράσει την απογοήτευση του προς την σύγχρονη κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα.

Αλλαγές στη συμπεριφορά του εφήβου, όπως τα ψέματα, η παραμέληση των σχολικών καθηκόντων και οι συναναστροφές με άτομα που οι έφηβοι αποκρύπτουν από τους γονείς, αποτελούν συχνά ενδείξεις για εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές. Οι γονείς χρειάζεται να προσεγγίσουν τον έφηβο με σεβασμό και κατανόηση και μέσα από διάλογο να προσπαθήσουν να καταλάβουν τα αίτια που οδήγησαν στη συγκεκριμένη συμπεριφορά, θέτοντας σαφή όρια για το τι θεωρούν αποδεκτό ή μη. Η αδιαφορία για το πρόβλημα, ο αυστηρός έλεγχος και η τιμωρία αποτελούν συμπεριφορές που πρέπει να αποφεύγονται. Στις περιπτώσεις που η παραβατική συμπεριφορά επαναλαμβάνεται, οι γονείς χρειάζεται να απευθυνθούν σε ειδικό ψυχικής υγείας, ο οποίος συνυπολογίζοντας την πολυπλοκότητα της παραβατικότητας και τις εξατομικευμένες ανάγκες του εφήβου θα σχεδιάσει την κατάλληλη θεραπευτική παρέμβαση σε συνεργασία με την οικογένεια και το σχολείο, ώστε να αποφευχθεί ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση του εφήβου.

Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς με ακρίβεια την εξέλιξη των εφήβων με παραβατική δράση, καθώς όπως προαναφέρθηκε οι παραβατικές συμπεριφορές διαφέρουν σε σοβαρότητα. Η περιστασιακή παραβατική συμπεριφορά, χωρίς σοβαρές επιπτώσεις μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα πειραματισμού και απόκτησης εμπειριών στη προσπάθεια του εφήβου για διαφοροποίηση από τους γονείς τους. Ως εκ τούτου δεν εγείρει σημαντική ανησυχία, αλλά απαιτεί τη λήψη προληπτικών μέτρων. Ωστόσο, έρευνες δείχνουν ότι οι έφηβοι που εμπλέκονται σε σοβαρές και συστηματικές παραβατικές πράξεις σε συνδυασμό με την απουσία ενός υποστηρικτικού οικογενειακού περιβάλλοντος και δυσμενείς κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες έχουν αυξημένες πιθανότητες να παρατήσουν το σχολείο και να εμπλακούν σε εγκληματικές δραστηριότητες ως ενήλικες.

Αναμφισβήτητα, η πιο αποτελεσματική παρέμβαση για την αποτροπή της εφηβικής παραβατικότητας είναι η πρόληψη, η οποία απαιτείται να ξεκινά από την παιδική ηλικία. Η οικογένεια οφείλει να παρέχει ισχυρούς δεσμούς στοργής και σεβασμού, σταθερές ηθικές απαιτήσεις και συνεπή συμπεριφορά προς τα παιδιά. Ειδικότερα, οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί, ως σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του εφήβου, χρειάζεται να λειτουργούν ως θετικό πρότυπο προς μίμηση και να καλλιεργούν την ισότιμη επικοινωνία με τους ανηλίκους. Η ισορροπημένη άσκηση ελέγχου σε συνδυασμό με την παροχή ευκαιριών για ανάληψη πρωτοβουλιών βοηθά τους εφήβους να αναπτύξουν κριτική σκέψη και υπευθυνότητα. Η αναμόρφωση του σχολικού θεσμού και της εκπαιδευτικής διαδικασίας προς την κατεύθυνση που αξιολογείται θετικά από το μαθητή λειτουργεί επίσης προληπτικά. Τέλος, ο ρόλος της πολιτείας συνίσταται στον σχεδιασμό και την υλοποίηση προληπτικών προγραμμάτων που στοχεύουν στη συμμετοχή των εφήβων σε εξωσχολικές δραστηριότητες (π.χ. τέχνες, αθλητισμός, περιβαλλοντική εκπαίδευση) που κινούν το ενδιαφέρον τους και αναπτύσσουν τη δημιουργικότητα τους.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε με τη μορφή ερωταπαντήσεων στο περιοδικό «Exclusive Family» (Οκτώβριος 2011) της εφημερίδας «Αγγελιοφόρος».